Quauques problèmas a l’entorn de la categoria « Auvernhat »

Aqueste article es un apròchi parcial e gaire desenvolopat sobre quauquas problematicas de classificacion dialectala occitana.

Lo dialècte occitan apelat auvernhat es fòrt pauc conegut, ben malaürosament. Las definicions tipologicas que se’n donan son foscas o contradictòrias. Prepausi per començar de legir aqueste articlòt del lingüista auvernhat Joan Ros, paregut dins la revista Occitans. Joan Ros i presenta aquelas definicions contradictòrias. I a lo travèrs, e mai que siá dins l’occitanisme, de voler cercar a tot pèrdre de « dialèctes » que s’endevengan amb de « províncias » qu’aguèsson agut una existéncia administrativa o qu’ajan quauqua aurà identitària. Lo cas d’Auvèrnha es tipic. Mas los parlars que se tròban dins l’ex-província Auvèrnha se pòdon pas separar dels autres parlars occitans que son en continuïtat. Es la nocion de « lenga occitana » que permet de comprene « los parlars auvernhats ». Mas sèm en pena per nos far amb una lenga que pòt variar geograficament, tanben assajam totjorn de nos arrapar a las brancas amb de categorias pretendudament omogenèas coma « gascon », « lengadocian », « auvernhat »… Assajam de cabir aquela realitat movedissa dins de casas. Mas se cercam sul terren l’auvernhat, trobarem una ipèrcategoria que sèrv pas pus de grand causa de tant qu’aurà acampat de parlars eterogenèus.

Per fin d’illustrar lo prepaus ai realizat un trabalh cartografic a partir de las donadas de l’ALF e del Thesoc. La presicion d’aquelas mapas serà la del malhum de ponchs d’enquèsta d’aqueles atlasses lingüistics. Cal rapelar que las isoglòssas, los trachs que separan doas variacions lingüisticas, son pas de frontièiras linearas qu’existigan dins la realitat. Aicí son non mas un utís grafic per bailar una representacion grafica de las donadas geolingüisticas de l’ALF e del Thesoc. De còps que i a un ponch d’enquèsta presenta de realizacions variadas, tanben çò pus sovent tal ponch se plaça sobre la quita isoglòssa dins aquela representacion geografica. Cal veire aquelas linhas graficas coma representacions variadas d’un limit que dins la realitat tant pòt èstre quora brutal quora difús.

Aicí la carta que restituís l’ensemble de las donadas çai estudiadas :

1) Manten (relatiu) de las oclusivas finalas ; 2) Palatalizacion de /ka/ e /ga/ al nòrd de l’isoglòssa ; 3) betacisme al sud de l’isoglòssa ; 4) Limit oèst del consonantisme vivaro-aupenc ; 5) manten de /s/ davant /p/ /t/ /k/ ; 6) Caseguda de /n/ final dins pan a l’oèst ; 7) resultats de -CT- latin -ch- o -it- ; 8) Aira de [we] < /ai/ tonic ; 9) Aira del pronom indefinit endacòm, que coïncidís a per aquí amb la forma quicòm

Zoom A : 2) Palatalizacion de /ka/ e /ga/ al nòrd de l’isoglòssa ; 4) Limit occidental del consonantisme vivaro-aupenc ; 7) resultats de -CT- latin –ch– o –it–

L’auvernhat se definís d’una part de per lo resultat del grop latin -CT-, qu’a pas evoluït entrò a la palatalizacion –ch– e dona –it– (veire isoglòssa n°7). Valent a dire que sobre aqueste ponch determinat l’auvernhat sembla lo gascon e lo sud lengadocian. S’i vai trobar las formas : dreita, lait, faita, dita, nuèit, cuèita…

Dins l’occitan « de la meitat nòrd » (que palataliza /ka/ e /ga/), que ne tirèssem la partida vivaro-aupenca, l’auvernhat seriá doncas la partida que manten -it– e o palataliza pas en -ch- coma o fai lo lemosin o lo lengadocian septentrional. Aquela tipologia dialectologica minimala fai pas gaire. D’un costat fai aparéisser coma auvernhats totes los parlars de Cruèsa e del nòrd Lemosin, e maitot lo parlar d’Aubenàs en Ardecha. Aquel « auvernhatàs » ipèrtrofiat s’endeven pas emb la classificacion acostumada dels dialèctes occitans que mòstra un dialècte auvernhat qu’es pas tant espandit.

D’un autre costat, lo critèri sol del manten de –it– ven adoncas un critèri de « dos peses doas mesuras ». Per exemple permetriá de téner lo parlar de Mende per lengadocian contra téner lo parlar de Sant Flor per auvernhat, del temps que mai al miègjorn, entre parlars de Rodés e de Tolosa, aquel parièr critèri definís pas de diferéncia de dialècte, mas si ben definís una diferéncia entre doas sosvarietats del sol dialècte lengadocian. Fai que d’un costat aquela isoglòssa separariá dos dialèctes quand d’un autre separariá dos sosensembles d’un sol dialècte.

Notem en passant qu’aquò es damatge que Pèire Bèc aguèsse pas tengut per importanta que la part sud d’aquesta isoglòssa dins sas òbras de vulgarizacion de la variacion dialectala occitana. Li donava una pertinença gròssa per definir la separacion aquitano-pirenean / occitan central, mas n’ignorava en plen tota la partida nòrd. Aquelas classificacions « supra-dialectalas » del grop occitano-roman an doncas una pertinença limitada.

Zoom B : 1) Manten (relatiu) de las oclusivas finalas ; 3) betacisme al sud de l’isoglòssa ; 5) manten de /s/ davant /p/ /t/ /k/ . Lengònha se situa al ras del lac al nòrd èst de Mende e al sud del Puèi.

Se l’auvernhat se definís per una abséncia de betacisme (confusion de /b/ amb /v/ en [b], isoglòssa 3) e per la caseguda de las consonantas finalas (1) (veire supracategoria avèrno-mediterranèa de Bèc) adoncas los parlars de Sant Flor e de Lengònha pòdon pas èstre en plen auvernhats. Lo parlar de Sant Flor per aquò se classifica tradicionalament dins l’auvernhat. Tanben aquel critèri consonantic sembla pas faire en plen ni mai per definir l’auvernhat. Mas dins aqueste cas, en revenge, lo parlar d’Aubenàs demòra de classificar dins l’auvernhat al meteis títol que lo parlar de Briuda per exemple. Mas lo parlar d’Aubenàs diferís del restant de l’auvernhat per lo manten d’una nasala finala /n/, aicí emb l’exemple del mot pan, coma en provençau o en gascon.

Se coneis tanben que l’auvernhat es talhat de part en part per l’isoglòssa que separa lo manten de /s/ davant /p/ /t/ /k/ (dins fèsta o escòla per exemple) de son amudiment (5).

Una partida de l’occitan d’Auvèrnhe presenta tot un ensemble d’evolucions foneticas, particularament per çò que tòca son vocalisme, que lo pòdon isolar del restant de l’occitan. Las ai pas estudiadas per lo menut. Se pòt citar lo pas de [u] tonic a [y] dins de cases qu’i a (lop, cochon, tota…) o la sarradura de /aw/ tonic a [øɥ], que denòtan pro per d’aurelhas fachas emb d’autres parlars occitans mai « comuns ». Un exemple radical es l’evolucion de /ai/ tonic a [we] o [wɛ], qu’es significatiu del gra d’evolucion fonetica que s’i pòt trobar (dins aqueste cas d’autres parlars auvernhats intermediaris presentan una simpla sarradura de /ai/ en [ɛj] mai comuna en occitan). Mas l’espandi que ten aquela evolucion fonetica particulara se limita a una partida nòrd d’Auvèrnhe. Vesèm aparéisser una diferéncia progressiva mas pro importanta entre « auvernhat » del sud (p.e. lo parlar del Puèi de Velai) e « auvernhat » del nòrd (p.e. lo parlar de Clarmont). Començam de comprene l’aspècte contradictòri de quauquas definicions tipologicas que las evocava Joan Ros.

La forma endacòm e variantas, las airas que presentan tot al còp lo pronom endacòm (=en quauque endrech) e lo pronom quauquarren

Per çò qu’es del lexic, un fach interessant es la continuïtat clara qu’existís entre « lengadocian » e « auvernhat » sobre la reparticion dels pronoms indefinits : endacòm e quicòm. Son dos compausats pròpriament occitano-romans amb lo pronom òm (lo lingüista Patric Sauset argumenta d’un biais convenquent per aquela etimologia, que sembla ben pertinenta). Sobre un ais latitudinal, se tròba aquelas doas formas pels parlars occitans de Limanha entrò als Pirenèus. Aquel fach lexical testimònia de la continuïtat solida qu’existís entre auvernhat e lengadocian. Dins mon trabalh sobre l’identitat lexicala de la lenga occitana, m’interèssi mai que mai a una autra forma de pronom indefinit qu’es lo mot quauquarren. Es interessant de conéisser que d’unes parlars alunhats van presentar un particularisme lexical comun : lo de partatjar las formas tipicament occitanas quauquarren e endacòm. Aquel primièr mot se tròba puslèu de costuma dins de parlars que coneisson pas lo segond. Se tròba una combinason aital dins una part de Corresa (p. e. a Argentat), dins la nauta valada d’Arièja, e saique probablament per Gard o Ardecha (e mai benlèu tanben en quauque endrech mai). Aquò fai veire que de parlars occitans dialectals, que a vista de nas semblarián fòrça diferents, en realitat pòdon partejar un particularisme lexical comun que s’apren a lor posicion similara entre las gròssas airas lexicalas de la lenga, e se pòdon descriure coma parlars vesins a partir d’aquela situacion areologica.

De parlars qu’i a, que se tròban a la transicion entremitan occitan auvernhat e occitan meridional semblan que sián de pro maissant classificar, o totjorn segon los critèris limitats que los expausi aicí. Se o resumissèm :

• Lo parlar de Mende, lo « gavaudanés » d’Alibèrt, fai venir ben mai plegadissa l’oposicion artificiala entre nòrd-occitan e sud-occitan, en estent clar que s’agís, per son anar general, d’un lengadocian septentrional (tanben doncas sud-occitan) emb palatalizacion de /ka/ e /ga/ (tanben doncas nòrd-occitan).
• Lo parlar de Sant Flor s’aparenta a un auvernhat meridional emb betacisme. Sembla que presenta en mai d’aquò bèlcòp de trachs pròpris o meridionals (non-vocalizacion de -l simpla finala, manten de /s/ del plural, plurals sillabics de mena lengadociana…).
• Lo parlar de Lengònha fai espetar aquela dicotomia lengadocian/auvernhat. S’agís d’un « gavaudanés en –it– » valent a dire d’una mena de « sud-lengadocian (!) emb palatalizacion de /ka/ e /ga/ » o ben d’un « sud auvernhat de fonetica lengadociana ». Mas se se ten per « auvernhat », aquò baila a aquela categoria una eterogeneïtat absoluda.
• Lo parlar d’Aubenàs es tanben, e mai benlèu mai encara, de maissant classificar. Se poiriá téner per un « sud auvernhat atipic amb /n/ finala mantenguda », o tant coma un « lengadocian oriental emb –it– (!) e palatizacion de /ka/ e /ga/ »

Lo caractèr volontàriament absurd de quauques unas d’aquelas classificacions fai pro veire que la classificacion tradicionala e simplista de l’occitan en sièis o sèt dialèctes provincials a de limits lèu atenchs.

Exemples sonòres :

• Gràcias al trabalh de documentacion orala de Lissandre Varena avèm l’astre de poder ausir d’occitan de Lengònha e d’occitan de vèrs Aubenàs. [Veire d’alhurs las precisions qu’el meteis a portat en comentari aicí debàs]
• Los cranes enregistraments realizats per Frederic Bianchi amb Marie Jouvente bailan una bona documentacion orala de l’occitan de Sant Flor.
• Las istòrias legidas per Gerard Sabadel sus son site internet fan tanben ausir un parlar pròche de lo de Langònha.
• Ieu meteis i a pas gaire enregistrèri un bon locutor tradicional d’una varietat entremitan Sant Flor, Briuda e Lanjac, e compti de ne poder lèu partejar quauque extrach.

Aqueste apròchi lèu fach de per quauques critèris dialectologics simples fa pas per dire de definir la categoria « auvernhat » de manièira seriosa e satisfasenta. Los parlars occitans d’Auvèrnha presentan una gròssa eterogeneïtat. La categoria « dialècte auvernhat » es tant o mai que las autras categorias dialectalas una pura acorcha de lengatge per l’amor d’ensenhar mai una situacion geografica que non pas un fach lingüistic clar. Aquela categoria se pòt pas brica separar del restant de l’occitan e pèrd tota consisténcia se se « causifica ». Los parlars que la constituïsson semblan de còps mai pròches d’autres parlars d’autres dialèctes que non pas d’autres parlars del meteis dialècte auvernhat. Impòrta de se soventar d’aiçò quand se parla d’« auvernhat », d’« occitan auvernhat » o de tot autre sintagma que presentèsse aquel ensemble coma quauquarren de definit.

Per mastisar aquel prepaus, se pòt dire que :

• L’occitan d’Auvèrnhe ni per tot sembla que presenta una cèrta unitat prosodica.
• Evòqui pas la tendéncia a inserir de consonantas inicialas a d’unes mots (mai que mai a de vèrbes) que començan endacòm mai per una vocala (l-èsser, l-amar, z-aveire…)
• Ai pas tengut compte d’un trach fonetic essencial de la zòna auvernhata qu’es la palatalizacion per /y/ e /i/ de la consonanta precedenta. Considerar aquel trach rendriá la casa « auvernhat » enquèra mai eterogenèa, en i calguent integrar de parlars lemosins per exemple.
• Ai pas tengut compte ni mai de particularitats sintacticas mai que mai per çò que tòca las preposicions emb e vèrs.
• L’occitan en Auvèrnha presenta de particularitats lexicalas, delai lo simple lexic comun del nòrd occitan (achetar, mas, maitot…). Se pòt donar una lista de lexic auvernhat particular, que tot parlar occitan d’Auvèrnhe ne vai conéisser d’unes tèrmes. Tota persona occitanista caldriá que ne sachèsse o n’aprenguèsse quauques uns ! vejatz-los aicí :
• aspeitar (esperar) ; las pachas ~ garras (las gautas e/o las ancas) ; una esparnida (un liuç), esparnir ; las lauras (los pòts, las bregas) ; una èga ; ivernar (nevar) ; un cacau (un uòu) ; una bòba (una sèrp) ; la darrèira (l’auton) ; la maseda (la formiga) ; una sèita (una rèssa) ; lo mèrgue (la gaspa, lachada, lo laiton)